🖋 رجبعلی_لباف_خانیکی 

🔹سنگان یکی از چهار شهر منطقۀ خواف قدیم در فاصلۀ ۲۴کیلومتری جنوب شهر کنونی خواف و بر سر راه خواف به باخرز و جام قرار داشته است. آن شهر هم مانند دیگر شهرها و آبادیهای خراسان فراز و نشیب‌های فراوان به خود دیده و با توجه به آثار فاخری چون #مسجد_گنبد و مسجد جامع که در آن برجای مانده و شخصیتهای بزرگی چون «علی بن قاسم سنجانی»، «ابو هشام سنجانی»، «ابوالحسن علی بن حمدویه سنجانی»، «رکن‌الدین محمود سنجانی» (شاه سنجان)، «مولانا میرقوام‌الدین سنجانی» و.... که از آن دیار برخاسته‌اند، تا سده‌های اخیر سرافراز و پررونق بوده به گونه‌ای که جغرافی‌دانان و نویسندگانی چون مؤلف حدود العالم، «ابن حوقل»، «استخری»، «یاقوت حموی»، «صفی‌الدین بغدادی»، «حمدالله مستوفی» و «حافظ ابرو» آن را مورد توجه قرار داده و در شمار مضافات خواف در ایالت نیشابور نام برده‌اند و برخی به معادن آن نیز اشاره کرده‌اند. اکنون نیز سنگان به یمن وفور سنگ آهن گوی سبقت از بسیاری از روستاهای همتای خود ربوده و بار دیگر«شهر» شده و رونق گرفته است.

🔹سنگان در حافظۀ تاریخی هموطنان زرتشتی نیز جایگاه خاصی دارد، زیرا به نقل از منابع معتبر تاریخی در مهاجرت بزرگ و دستجمعی که زرتشتیان در صدر اسلام از سنگان خواف آغاز کرده و از 

 دره‌ها و کوه‌ها و کویرهای قهستان گذشته و خود را به جزایر خلیج فارس رسانده‌اند، از آن‌جا به بنگال هند مهاجرت کردند و در آن جا شهری به نام «سنگان» ساختند و در آن شهر مقیم شده‌اند. 

سنگانیان مهاجر در آن جا زاد و ولد کرده‌اند و آنان بوده‌اند که نیای «پارسیان_هند» محسوب می شوند، پارسیانی که در دیگر ایالات هند نیز پراکنده شده‌اند.

سنگان در سده‌های اولیۀ هجری همانند زوزن و خرگرد و سلامه رو به پیشرفت گذاشته و آوازۀ آن در قرن ششم و هفتم ه.ق به اوج رسیده که نشانه‌های آن در قامت مسجد گنبد و #مسجد_جامع_سنگان موجود است.

🔹«مسجد گنبد» سنگان یکی از بناهای فاخر عصر شکوفایی فرهنگ و هنر ایران است که در سال ۵۳۵ ه.ق در شهر سنگان ساخته شده است. این بنا اکنون با نقشۀ تقریبا مربع در ابعاد۷/۱۰×۶/۴۰ متر با دیوارهای گچ اندود و محراب گچبری بازسازی شده و گنبدی مزین به آجرهای خفته راسته در ترکیبی موزون و چشم‌نواز با صلابت برجای مانده اما با توجه به نامناسب بودن درِ ورودی و نامتناسب بودن ایوان و صحنی که بعدها به آن افزوده شده، احتمال دارد بنا در ابتدا یک چهارتاقی در انتهای ایوان قبله همانند گنبد خواجه نظام‌الملک، در انتهای ایوان قبلۀ مسجد جامع اصفهان بوده و یا شبستانی در انتهای ایوان قبلۀ مسجد عظیم چهار ایوانی که بعد از سیطرۀ سلجوقیان مانند مدرسۀ نظامیۀ خرگرد مورد بی‌مهری یا کم‌لطفی قرار گرفته و ویران شده است. 

🔹در منابع تاریخی به وجود آن مسجد فرضی باشکوه اشاره نشده اما در بررسی گورستانهای سنگان و روستاهای مجاور بر روی برخی قبور قطعاتی از کتیبه‌های آجری عصر سلجوقیان مشاهده شد که بدون تردید متعلق به بنای باشکوهی از دوران سلجوقی در سنگان بوده‌اند و بر لچکی‌های مسجد جامع سنگان هم از همان قطعات کتیبۀ آجری نصب است که متعلق به تزئینات مسجد جامع نیست و احتمالا بازمانده از همان مسجد باشکوهی است که اکنون بخشی از آن «مسجد گنبد» نامیده می شود.

مسجد گنبد با اینکه ظاهرا تغییر و تحولات زیادی به خود دیده اما هنوز هم آثار شواهدی برجای مانده که آن را بنائی باشکوه و زیبا جلوه می‌دهد.

🔹قاعدۀ چهار ضلعی بنا به کمک گوشوارها و طاقنماها ماهرانه به هشت ضلعی و در نهایت دایره تبدیل شده تا استقرار گنبد بر فراز آن تسهیل شود و سطوح زیر طاق‌در گاهی ها و لچکی ها تجلی‌گاه گچبریهای متنوع و زیبا شده است. بر پاکار گنبد یک رشته کتیبۀ کوفی گلدار بسیار زیبا قابل مقایسه با کتیبۀ مدرسۀ نظامیۀ_خرگرد نقش بسته و آجرهای خفته راسته به گونه‌ای گنبد را آراسته که ستاره‌های تو در تو را شکل داده اند. رویۀ دیوارها گچ اندود است و احتمال دارد که نمای اولیۀ دیوارها هم آجری بوده و به شیوۀ عصر سلجوقی مانند دیوار رباط_شرف و رباط_ماهی تزئیناتی داشته است. نمای بیرونی بنا ساده و بی‌آلایش و ظاهرا درخور آن همه شکوه و جلال فضای داخل نیست و مصداق این بیت است که:

دل هر ذره را که بشکافی

آفتابیش در میان بینی

حضرت خواجه ركن الدين ميرسلطان محمود سنجاني ملقب به شاه سنجان يكي از اوليا بزرگوار و اعاظم مشايخ و اقطاب متصوفه از پيشتازان و رهبران طريقه عاليه چشتيه در قرن پنجم و ششم هجري مي باشد. وي از سنجان(سنگان) خواف بوده و مقاماتی بس عالی و کرامات عجیب داشته و تربیت از خواجه مودود چشتی یافته .

نقل است که : وقتی حضرت شاه سنجان در چشت به خدمت خواجه مودود مشغول بوده هرگز در قریه ی چشت در وضو ساختن قیام ننموده ، هرگاه احتیاج به طهارت می شد از چشت بیرون می آمد و تکمیل طهارت می فرمود و باز می آمد .

در آن وقت به خواجه سنجان معروف بوده ، خواجه مودود فرمود که او را شاه سنجان گویند و از آن وقت به بعد به شاه سنجان معروف گردید .

مربي شان در طريقت و عرفان حضرت سيدالاوليا تاج العارفين سيد قطب الدين خواجه مودود چشتي حسني حسيني هروي از ائمه بزرگوار سلسله چشتيه است. محل تربيت روحاني و سير و سلوك عرفاني و تحصيل كمالات روحي ايشان به مدت 23سال در چشت شريف بوده است. اشعار فصيح و رباعيات بليغ او در كتب مشهور و افواه خلق مذكور است. اسفزاري در روضات الجنات و جامي در نفحات الانس تاريخ وفات او را در سال 597 هجري نوشته اند.

ای دل تو ز هیچ خلق یاری مطلب            

وز شاخ برهنه سایه داری مطلب

عزت ز قناعت است و خواری ز طمع        

با عزت خود بساز خواری مطلب

در اره چنان رو که سلامت نکنند            

با خلق چنان زی که قیامت نکنند

در مسجد اگر روی چنان رو که تو را         

در پیش نخوانند و امامت نکنند

مردان خدا میل به مستی نکنند           

خود بینی و خویشتن پرستی نکنند

آنجا که مجردان حق مِی نوشند             

خمخانه تهی کنند و مستی نکنند

خواهی که تو را رتبه ی ابرار رسد            

مپسند که از تو بر کس آزار رسد

از مرگ میندیش و غم رزق نخور           

كاين هر دو به وقت خویش ناچار رسد

حمداله مستوفي در تاريخ گزيده مي نويسد كه خواجه سنجان به چند نام موسوم و مشهور است از جمله شاه سنجان و سلطان سنجان كه شيخي صاحب وقت و كامل بوده است.

لازم به ذكر است كه عارف بزرگ اسلام شيخ سيف الدين باخرزي در اوايل عمرش به شرف صحبت شيخ الاسلام ركن الدين محمود سنجاني رسيده است.

وفات حضرت شيخ الاسلام خواجه ركن الدين محمود سنجاني در روز پنج شنبه 6شوال المعظم سال 593هجري به سن106 سالگي در شهر سنگان اتفاق افتاده است .

آرامگاه ايشان در شهر سنگان در كنار مسجدي با نام ايشان واقع است.

اينك چند رباعي  از ايشان به نقل از رياض العارفين: 

تاعشق جمال دوست درخانه ماست               

طاوس عمل کمیته پروانه ماست

آن روز که آشنا شدم با غم او                   

هرچیز که غیر اوست بیگانه ماست

كودك بودم هنوز با اندك سال           

كان شاه دل افروز به من گفت تعال

چون يافت دلم نور جمال ابدي             

شادي كردم ، نعره زدم، آمد حال

علمي كه حقيقتي است در سينه بود        

در سينه بود هر آنچه درسي نبود

صد خانه پر از كتاب كاري نايه         

بايد كه كتابخانه در سينه بود

 دوران حیات معرفت ماعجب می گذرد              

برخیز که دوران به تعب می گذرد

درجام طرب زباده ریز آب حیات                        

کز عمر تو روز رفت وشب میگذرد

تا مردبه تیغ عشق بی سر نشود                           

درحضرت معشوق مطهر نشود

هم دوست طلب کنی وهم جانخواهی                    

آری خواهی ولی میسر نشود

شاها دل آگاه گدایان دارند                

سررشته عشق بی نوايان دارند گ

نجی که زمین وآسمان طالب اوست                 

چون درنگری برهنه پایان دارند